Tsunami nedir, nasıl oluşur?

Tsunaminin olma sebeplerinden biri de depremdir. Yaşadığımız deprem felaketi ile tsunami merak edilen konular arasına girdi. Ülkemizde tsunami tehlikesi, okyanuslarda görülen kadar olmasa da Doğu Akdeniz ve Marmara Denizi’nde geçmişte görülmüş ve yeniden olması mümkündür. İşte tsunami hakkında merak edilenler...

TSUNAMİ NEDİR?

Tsunami ya da dev dalga, okyanus ya da denizlerin tabanında oluşan deprem, gök taşı düşmesi, deniz altındaki nükleer patlamalar, yanardağ patlaması ve bunlara bağlı taban çökmesi, zemin kaymaları gibi tektonik olaylar sonucu denize geçen enerji nedeniyle oluşan uzun periyotlu deniz dalgalarıdır. Ayrıca kasırgalar da tsunamiye neden olabilir. Önceleri tsunami dalgalarına gelgit dalgaları da denmiştir.

En Çok Nerede Görülür?

Tsunamilerin yüzde 80'i Pasifik Okyanusu'nda gerçekleşir. Diğer okyanus ve denizlerde ise tsunami seyrek görülür.

TSUNAMİ NEDEN OLUŞUR?

Okyanus veya denizlerin tabanında meydana gelen çok şiddetli depremler, yanardağ patlamaları, nükleer patlamalar, dev kasırgalar, heyelanlar veya meteor düşmesi sonucu deniz zeminin çökmesi veya kayması ile tsunami oluşabilir. Deniz dibinde büyük harekete neden olan bu olay, aynı zamanda büyük miktardaki suyun yer değiştirmesine de yol açar. Çoğu tsunami, kıyıya yakın ya da uzak depremler nedeni ile oluşur. Dalga gruplarının asıl sebebi, enerji boşalımları ve deprem sonucu oluşan kabuksal deformasyonlardır.

Fırtına sebebiyle oluşan tsunami, meteotsunami olarak bilinir. Tsunamiye neden olan depreme ise tsunamijenik deprem denir. Bir depremin tsunamiye yol açması, ne kadar şiddetli olduğu ve ne kadar derinde gerçekleştiğine bağlıdır. Ancak denizdeki her deprem tsunami oluşturmayabilir.

Tsunami Nasıl Oluşur?

Tsunamiler oluşum, yayılma ve sel-tufan evresi olmak üzere üç evreden geçer. Okyanus tabanındaki yer kabuğunun kırılmasıyla oluşan deprem yüzünden okyanus ya da deniz suyunun dengesi bozularak su kütlesi karışır. Buna oluşum evresi denir. Oluşan dalgaların açık denizlerden kıyılara doğru yayıldığı kısım yayılma evresidir. Sel-tufan evresinde ise kıyıdaki yerleşim alanları, yollar, köprüler su altında kalır.

Deniz ya da okyanus tabanında büyük bir hareket gerçekleştiğinde, tonlarca su çok büyük bir enerjiye sahip olur. Bu enerji de ancak suyun sığ yerlere doğru çok hızlı gitmesiyle boşalabilir. Aslında tsunami dalga treni denilen bir olayla başlar. Buna göre tek bir dev dalga hareket eder ve bu dalgayı peş peşe birkaç devasa dalga daha izler.

TÜRKİYE'DEKİ ÖNEMLİ TSUNAMİLER

Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi tarafından yapılan araştırma ve açıklamaya göre Türkiye'de yaşanan tsunamiler şöyle anlatılıyor. Türkiye çevresindeki denizler için yapılan bilimsel araştırmalar, son 3000 yıl içinde kayda geçmiş en az 90 adet tsunami olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Bunların çoğu özellikle Marmara Denizi (İstanbul ve İzmit), Ege Denizi (İzmir), ve Akdeniz (İskenderun ve Fethiye) civarında etkili olmuştur. Tarihsel belgeler bu tsunamilerin Türkiye ve çevresinde ciddi hasar ve kayıplara neden olduğunu ortaya koymaktadır.

Türkiye’de olmuş tarihsel tsunamiler

● 17 Ağustos 1999 İzmit depremi ve tsunamisi (Mw=7.4)

20. yüzyılın sonunda gerçekleşen yıkıcı İzmit depremi yaklaşık 16000 kişinin ölümüne ve 25000 kişinin yaralanmasına sebep olmuştur. Depremi takiben birkaç gün içinde yapılan araştırmalar sonucunda, denizin depremden hemen önce çekildiği ve deprem meydana geldikten sonra ise tsunami dalgalarının oluşarak (maksimum yükseklik =2.9m) kıyı kesimlerde su baskınlarına ve göçmelere neden olduğu ortaya çıkmıştır.

● 10 Temmuz 1894 İstanbul depremi (Mw>7)

İstanbul’da 1999 İzmit depreminden önce hissedilen en şiddetli deprem olan “Büyük Hareket-i Arz”, şehrin genelinde ciddi hasarlara yol açmıştır. Eldeki kaynaklar, bu depremin etkisinin çok geniş bir alana yayıldığını doğrularken, süre açısından da İstanbul’da gerçekleşmiş olan en uzun deprem olduğunu göstermektedir (~18 saniye). Depremin merkezi civarında deniz sularının dalgalandığı ve bazı yerlerde kıyıdan 50m kadar çekildiği tarihsel kaynaklarda belirtilmektedir.

● 10 Eylül 1509 İstanbul depremi ve tsunamisi (Ms>7)

Küçük Kıyamet olarak bilinen bu deprem, son 500 yıl içinde Marmara bölgesinde gerçekleşmiş olan en büyük ve en yıkıcı depremlerden biridir. En çok hasarı İstanbul’da veren depremin etkisi Bolu’dan Edirne’ye kadar hissedilmiştir. Tarihsel kayıtlar incelendiğinde, İstanbul’da 4000-5000 kişinin hayatını kaybettiği, 10000’lerce insanın yaralandığı ve yaklaşık 1000 tane yerleşim biriminin hasar gördüğü ortaya çıkmaktadır. Depremin ardından oluşan ve yüksekliği kimi zaman 6m’yi aşan dalgalar şehrin surlarını aşarak, güzergahları üzerindeki semtlere ağır zararlar vermişlerdir.

Tarihteki Önemli Tsunamiler Nelerdir?

Tarihte kaydedilen en eski tsunami M.Ö. 1630’da Yunanistan’da Santorini Adası’nda yanardağ patlaması ile oluşmuştur. Girit’i yıkan dalgaların Minos uygarlığının sonunu da hazırladığı düşünülür.

• 21 Temmuz 365’te İskenderiye’de 50 binden fazla kişinin depremin yol açtığı tsunamide öldüğü bilinir.
• 1607 yılında Bristol Tsunamisi’nde İngiltere’de 2 bin kişi hayatını kaybetmiştir.
• 1609’da Rodos Tsunamisi sebebiyle yaklaşık 10 bin kişi ölmüştür.
• 7 Temmuz 1692’de Jamaika’da depremin yol açtığı tsunamide binlerce kişi ölmüştür.
• 1700’de Cascadia Tsunamisi’nde Amerika kıtasının Kuzeybatı Pasifik açıklarında büyük bir deprem meydana gelmiş ve bu deprem dev dalgalara neden olmuştur. Depremin yol açtığı tsunamide yaklaşık 30 bin kişi ölürken Japonya’da bu felaketin sebep olduğu hasarı anlatan 300 yıllık kayıtlar bulunmuştur.
• 1755 yılında Lizbon Tsunamisi ile 15 metreyi bulan dalgalar yüzünden Portekiz’in üçte birinden fazlası, yaklaşık 100 bin kişi hayatını kaybetmiştir. Voltaire’in Candide (İyimserlik) isimli yapıtında bahsettiği bu olayda, açık denizdeki deprem ve ardından gelen dalgalar büyük zarara yol açmıştır. Barbados'ta bile hissedilen olay, Atlas Okyanusu'nun bir ucundan diğerine hasar verdiği bilinen tek tsunamidir.
• 8 Ağustos 1868’de Şili’de 15 metreyi bulan dalgalar yüzünden binlerce kişi ölmüştür.
• 1883’te Krakatoa Volkanı Patlaması’nda patlamaların sesi 3000 mil uzaktaki Rodriquez Adası’nda, Sri Lanka’da, Bangkok’ta, Avustralya’nın batı kıyılarından bile duyulmuştur. Patlama sonucu meydana gelen tsunamide 36 bin kişi ölmüştür.
• 1896’da Sanriku Tsunamisi’nde 30 metrelik dev dalgalar yüzünden Japonya’nın kuzeydoğusunda 280 kilometrelik sahil şeridi yıkılmış ve 20 binden fazla insan ölmüştür.
• 28 Aralık 1908’de İtalya’daki depremde Sicilya’da yaklaşık 120 bin kişi ölmüştür.
• 1 Eylül 1923’te Japonya’da 11 metrelik dalgalar Sagami Körfezi, Kanto Ovası, Atami ve Nebuvaka’yı tahrip etmiş, bu olayın neticesinde yaklaşık 150 bin kişi hayatını kaybetmiştir.
• 3 Mart 1933’te Japonya’da meydana gelen tsunamide, Sanriku’da 2990 kişi ölmüştür.
• 1 Nisan 1946’da Alaska’da 35 metreye ulaşan dalgalar Hilo, Havai ve Aleut adalarını yıkmış, 165 kişinin ölümüne sebep olmuştur. Tsunami Alaska kıyılarından başlayıp beş saatte Havai’ye varmıştır.
• 1960’ta 9,5 şiddetindeki deprem ile kayıtlara geçen Şili'de, yüzyılın en büyük dalgaları yaklaşık 2300 kişinin ölümüne yol açmıştır. Dalgalar, saatte 750 kilometre hızla yaklaşık 17 bin kilometre yol kat etmiş ve Japonya kıyılarına ulaşmıştır.
• 1963’te İtalya’da Vajont Barajı’nda, meydana gelen heyelan yüzünden oluşan tsunami yüzünden 2 bin kişi ölmüştür.
• 28 Mart 1964’te Alaska’daki tsunamide, 30 metreye ulaşan dalgalar 130 kişinin hayatını kaybetmesine sebep olmuştur.
• 17 Ağustos 1976’da Filipinler’de Mindanao Adası’nda 8 bin kişi tsunamide ölmüştür.
• 18 Temmuz 1979’da yanardağ patlaması yüzünden oluşan tsunamide Endonezya’nın Lomblem Adası’nda 539 kişi ölmüştür.
• 16 Ekim 1979’da denizin dibindeki toprak kaymaları yüzünden Fransa’da Nice’te oluşan tsunamide 23 kişi yaşamını yitirmiştir.
• 1 Eylül 1992’de Nikaragua’da depremin yol açtığı tsunamide, 11 metrelik dev dalgalar 170 kişiyi öldürmüştür.
• 12 Aralık 1992’de Flores Adası’nda 1690, Babi Adası’nda 263 kişi tsunami yüzünden ölmüştür.
• 12 Temmuz 1993’te Japonya’da Okuşiri Adası’nda deniz dibindeki deprem yüzünden oluşan tsunami ile 200 kişi hayatını kaybetmiştir.
• 3 Haziran 1994’te Endonezya’da Batı Cava’da 60 metreyi bulan dalgalar 223 kişinin ölümüne neden olmuştur.
• 11 Kasım 1994’te Mindoro Adası’nda tsunami yüzünden 70 kişi ölmüştür.
• 21 Şubat 1996’da Peru’nun kuzey sahilinde deprem yüzünden meydana gelen tsunami ile 12 kişi hayatını kaybetmiştir.
• 17 Temmuz 1998’de Papua Yeni Gine’deki depremde denizin altındaki zemin kaymasıyla meydana gelen tsunami nedeniyle 3 bin kişi ölmüştür.
• 26 Aralık 2004’te Endonezya’nın Sumatra Adasın’daki 9,2 büyüklüğündeki deprem ile oluşan tsunami, Güney Asya’da 200 binden fazla kişinin hayatına mal olmuştur. Kaydedilen en büyük 3. Deprem, bugüne kadarki tahrip gücü en yüksek tsunamiye yol açmıştır. Hint Okyanusu’na kıyısı olan dört ülke, 10 katlı bina yüksekliğindeki dalgalardan etkilenmiştir.
• 11 Mart 2011’de Japonya’nın Töhoku bölgesinde 9,0 büyüklüğünde oluşan depremden sonra dalgaların boyu 37.9 metreye kadar ulaşmış, bu dalgalar yaklaşık 500 kilometre hızla Havai’ye varmıştır. Tsunami tüm Pasifik'e yayılırken Güney ve Kuzey Amerika'da, Alaska'dan Şili'ye kadar olan bölgede tsunami uyarıları yapılmış, Fukuşima Nükleer Elektrik Santrali’nde de tsunami sonucu kazalar meydana gelmiştir. Deprem ve tsunamide 15 binden fazla insan ölmüş, yaklaşık 3700 kişi halen bulunamamıştır.