Deniz Gezmiş kimdir, nereli, ne zaman idam edildi, kaç yaşındaydı?

Deniz Gezmiş, 1971 Askeri Muhtıra'nın ardından yakalanarak Sıkıyönetim Mahkemesi tarafından 25 yaşında idam edildi. 6 Mayıs 1972'de ölen Deniz Gezmiş'in ölümünün 51. yıldönümünde hayatına dair bilgiler merak ediliyor. Peki, Deniz Gezmiş kimdir, nereli? Deniz Gezmiş neden idam edildi? İşte Deniz Gezmiş'in hayat hikayesi...

DENİZ GEZMİŞ KİMDİR?

Deniz Gezmiş , 27 Şubat 1947‘de Ankara’nın Ayaş ilçesinde dünyaya gelmiştir. Babası ve annesi öğretmen idi. İlk ve orta öğretim hayatını Sivas’ta gördü. Daha sonrasında lise eğitimini İstanbul’da gördü. Buradan mezun olarak 1966 yılında İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesine girdi.

Deniz Gezmiş’in İlk Siyasi Hareketi

Deniz Gezmiş, 1965 yılında TİP yani Türkiye İşçi Partisinin Üsküdar ilçe başkanlığına aday oldu. Bu sıralar hala lise eğitimini almaktaydı . Lise eğitimi sırasında, sol görüşüyle kendini siyasi olayların, eylemlerin içinde bulmuştu.

Deniz Gezmiş’in İlk Göz Altına Alınışı

31 Ağustos 1966 tarihinde, Çorum Belediyesi işçilerinin Ankara’dan İstanbul’a yürüyüp, Taksim Anıtına çelenk koymaları sırasında Türk-İş yöneticilerini protesto eden grupla beraber yaptığı eylem sonucunda ilk kez tutuklanmış ve göz altına alınmıştır.

Deniz Gezmiş'in karıştığı ve bazılarına öncülük ettiği eylemler:

19 Ocak 1967: Türkiye Millî Talebe Federasyonu (TMTF) binasının yed-i emine verilmesini protesto eylemi. Yakalandı, serbest bırakıldı.

22 Kasım 1967: Kıbrıs Mitingi sırasında arkadaşlarıyla ABD bayrağını yaktıkları gerekçesi ile gözaltına alındı. Serbest bırakıldı.

30 Ocak 1968: "Devrimci Hukukçular Örgütünü kurdu.

7 Mart 1968: İÜ Fen Fakültesi konferans salonunda düzenlenen toplantıda konuşma yapan Devlet Bakanı Seyfi Öztürk'ü protesto ettiği için tutuklandı. 2 Mayıs'a kadar tutuklu kaldı.

12 Haziran 1968: İstanbul Üniversitesi'nin işgal edilmesinde önderlik etti. İşgalden kısa bir süre sonra İstanbul'a gelen 6. Filo'yu protesto eylemlerinde yer alan Gezmiş, 30 Temmuz 1968'de bu eylemlerden dolayı tutuklandı ve 20 Eylül 1968'de serbest bırakıldı.

TİP içinde yoğunlaşan fikir ayrılığı sonucu, Millî Demokratik Devrim (MDD) görüşünü benimseyen Deniz Gezmiş, bu görüşün özellikle devrimci öğrenciler arasında yayılmasında etkili oldu.

Ekim 1968: Eylemci arkadaşları birlikte olduğu Cihan Alptekin, Mustafa İlker Gürkan, Mustafa Lütfi Kıyıcı, Devran Seymen, Cevat Ercişli, M. Mehdi Beşpınar, Selahattin Okur, Saim Kurul ve Ömer Erim Süerkan'la birlikte Devrimci Öğrenci Birliği'ni (DÖB) kurdu.

1 Kasım 1968: TMGT (Türkiye Millî Gençlik Teşkilatı), AÜTB, ODTÜÖB ve DÖB'nin başlattığı Samsun'dan Ankara'ya Mustafa Kemal Yürüyüşünü düzenledi.

8 Kasım 1968: ABD büyükelçisi Kommer'in gelişi sırasında Yeşilköy Havaalanı'nda düzenlenen protesto gösterileri nedeniyle tutuklandı ve 17 Aralık 1968'de serbest bırakıldı.

27 Aralık 1968 tarihinde polisler tarafından tutuklanacakken ellerinden kurtuldu ve İzmir'e gitti. Bir hafta sonra tutuklu olan arkadaşı Celal Doğan'ın evindeyken baskın sonucu yakalandı. 22 Şubat 1969'da serbest bırakıldı.

16 Mart 1969: Sağcı öğrencilerin eylemlerini protesto eylemlerine katıldı, 19 Mart'ta yeniden tutuklanarak 3 Nisan'a kadar hapis yattı.

31 Mayıs 1969: İÜ Hukuk Fakültesi öğrencilerinin, reform tasarısının gerçekleşmemesini protesto için giriştikleri işgale önderlik etti. Çatışmalarda yaralandı. Hastaneden kaçıp Gezmiş, Haziran'ın sonunda Filistin'e gitti.

28 Ağustos 1969: "26 Aralık 1968'de üniversiteyi işgal" ettiği gerekçesiyle Hukuk Fakültesi'nden ihraç edildi.

23 Eylül 1969'da Hukuk Fakültesi'nde olduğu sırada haber verilen polislerin de fakülteye gelmesi üzerine teslim oldu, 25 Kasım'da serbest bırakıldı. Ancak Yıldız Devlet ve Mühendislik Akademisi'nde Battal Mehetoğlu'nun sağcılar tarafından öldürülmesinden sonra okulda yapılan aramada, ele geçirilen dürbünlü bir tüfeğin Gezmiş'e ait olduğu öne sürülerek hakkında yeniden tutuklama kararı alındı.

20 Aralık 1969: Yakalanan Gezmiş, kendisiyle birlikte tutuklanan Cihan Alptekin'le birlikte 18 Eylül 1970'e kadar tutuklu kaldı. Hapisten çıktığı sıra askere çağrıldıysa da kafasındaki eylemleri gerçekleştirmek için askere gitmedi.

11 Ocak 1971: Sinan Cemgil ve Hüseyin İnan'la birlikte Ankara'da kurduğu THKO adına Ankara İş Bankası Emek Şubesi'nin soygununu gerçekleştirenler arasında yer aldı.

15 Şubat 1971: THKO'nun silah sıkıntısını gidermek için THKO mensuplarıyla birlikte Balgat'taki Tuslog Tesisleri'ne sızdı, fakat silah deposu boştu. Onun yerine dört ABD'li askerin kaçırılması eyleminde bulundu. Kaçırılan erler 9 Mart 1971 tarihinde serbest bırakıldı.

Yakalanışı ve İdamı:

12 Mart Muhtırasından 4 gün sonra (16 Mart 1971 Salı günü) Sivas'ın Gemerek ilçesinde etrafı sarılarak yakalandı ve Kayseri'ye getirildi. Buradan Ankara'ya zamanın İçişleri Bakanı Haldun Menteşeoğlu'nun makamına götürüldü.

Mahkemesi 16 Temmuz 1971 günü Altındağ Veteriner Okulu binası'nda Tuğgeneral Ali Elverdi başkanlığında Baki Tuğ savcılığında Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı 1 no'lu Mahkemesi'nde başladı ve 9 Ekim 1971 günü bitti. Deniz ve arkadaşları 16 Temmuz 1971'de başlayan THKO-1 Davası'nda TCK'nin 146. maddesini ihlal ettiği gerekçesiyle, 9 Ekim 1971'de 146/1 maddesi uyarınca idam cezasına çarptırıldı.

Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan ile birlikte 6 Mayıs 1972 günü, gece 01:00-03:00 arası, Ulucanlar Cezaevi'nde asılarak idam edildi. Ankara Karşıyaka Mezarlığında toprağa verildi.

İdam yaftaları sonradan müze olan Ulucanlar Cezaevi Müzesi'ne Anadolu Ajansı muhabiri Burhan Dodanlı tarafından bağışlandı.

Ankara Belediyesi Mezarlıklar Başimamı Seyit Çiftçi, 6 Mayıs 1972'de yaşanan idamlarla ilgili olarak "İmamlık yapmaya başladığım 1948 yılından bugüne kadar yaşadığım en acı hadiseydi" ifadelerini kullandı. Çiftçi, "Gece 03.00 sıralarıydı. Üçünü de getirdiler. Elleri kelepçeliydi. İdama tanıklık eden 10 kadar kişi vardı. Bir paşa, Merkez Komutanı, Ankara Valisi, Emniyet Müdürü, İnfaz Savcısı ve memurları ile ben vardım" dedi.

Gezmiş Kabul Etmedi

İdam edileceklere son vazifelerini yaptırmak üzere orada bulunduğunu aktaran Çiftçi, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan'ın Kelime-i Şahadet getirdiklerini iddia etti. Çiftçi, ikilinin daha sonra idama gittiklerini söyledi. Deniz Gezmiş'in ise İslam dinini kastederek, "Ben öyle bir mefhumu tanımıyorum" dediğini söyleyen Seyit Hoca, "Kelime-i Şehadet getirmedi" dedi.

"Vazifemi Yapamam"

Seyit Çiftçi, Aslan ve İnan'a son vazifelerini yaptırabilmek için abdest aldırmak istediğini ancak orada bulunan merkez komutanının buna izin vermediğini anlattı. Çiftçi, daha sonra orada bulunanlara, "Beni buraya mahkumların son vazifelerini yaptırmak için getirttiniz. Onların elleri kelepçeli olduğu için abdest almaları mümkün değil. Ellerini çözmezseniz abdest alamazlar, ben de vazifemi yapamam" dediğini belirtti.

"Hocanın dediğini yapın'

Seyit Çiftçi, merkez komutanına itirazından sonra yaşananları şöyle anlattı: "Orada bulunan bir paşa, 'Hoca ne diyorsa onu yapın' dedi. Yusuf Aslan ile Hüseyin İnan'ın elleri çözüldü, abdest aldılar ve Kelime-i Şehadet getirerek darağacına gittiler. Deniz Gezmiş ise böyle bir şeyi kabul etmedi. Ancak onun idamı kötü şekilde oldu. Boyu uzun olduğu için ayağı takıldı ve boynu kırılmadığından yaklaşık 45 dakika orada can çekti. Sonra da hayatını kaybetti.

Deniz Gezmiş Hakkında Yazılan Kitaplar

1976- Deniz Gezmiş Anlatıyor- Erdal Öz
1976- Dar Ağacında Üç Fidan- Nihat Behram
1978- İdam Gecesi Anıları- Halit Çelenk
1986- Gülünün Solduğu Akşam- Erdal Öz
1996- Bizim Deniz- Turhan Feyizoğlu
1998- Üç Asılmışların Hikayesi- Ahmet Kahraman
2002- Denizler İdama Giderken- Oral Çalışlar
2003- Defterimde Kuş Sesleri- Erdal Öz
2005- Deniz Gezmiş Albümü- Özgür Erdem (ed.)
2006- Savunma- Deniz Gezmiş
2007- Deniz Fırtınalı Yıllar- Tarkan Tufan
2008- Hepiniz Suçlusunuz- Burhan Dodanlı
2009- Deniz: Yaşamı ve Mücadelesi- Özgür Erdem
2010- Herkesin Bir Deniz Gezmiş Öyküsü Vardır- Atilla Keskin
2011- Bir Dava İki Devrimci Unutmak İhanettir- Hüseyin Turan
2011- Ağlasın Gökyüzü- Vehbi Bardakçı
2011- Denizler ve Filistin- Turhan Feyizoğlu
2012- Arkadaşım Deniz Gezmiş- Doğu Perinçek
2012- Deniz Gezmiş Destanı- Alper Özbek
2014- Bir Defter-i Hatırat-ı Zindan- Hasan İhsan
2014- Adı Deniz- Esen Rüzgar
2014- Abim Deniz- Can Dündar
2014- Hırçın Bir Deniz Hikayesi- Ahmet Tahir Can

Deniz Gezmiş Hakkında Yapılan Filmler

Hoşçakal Yarın- Deniz Gezmiş rolü Berhan Şimşek
Aşk Olsun Sana Çocuk- Deniz Gezmiş rolü Barış Koçak
Hatırla Sevgili- Deniz Gezmiş rolü Barış Koçak (Dizi)

Deniz Gezmiş Hakkında Yapılan Belgeseller

2000- 12 Mart: İhtilalin pençesinde demokrasi- Mehmet Ali Birand
2012- Deniz Gezmiş Belgeseli / Delikanlım- Can Dündar

Deniz Gezmiş Hakkında Oynana Tiyatro Oyunları

Aşk Olsun Sana Çocuk- Samsun Sanat Tiyatrosu, 2011 yazında ilk oyununu oynamıştır.[43]
“Deniz Diye Bir Delikanlı”- Ankara Sanat Tiyatrosu, Yazan ve Yöneten Metin Balaydır

Deniz Gezmiş Hakkında Yazılan Şiirler

Mare Nostrum- Can Yücel
Mahur Beste- Attilâ İlhan
Neyleyim- Nevzat Çelik
Sardunyaya Ağıt- Can Yücel

Deniz Gezmiş Hakkında Yapılan Şarkılar

Ahmet Aslan- Susarak Özlüyorum
Ahmet Kaya- Mahur
Ahmet Kaya- Beni Tarihle Yargıla
Ahmet Kaya- Dosta Düşmana Karşı
Nesimi Çimen- 6 Mayıs Ağıdı
Ruhi Su- Mahsus Mahal
Zülfü Livaneli- Hoşçakal Kardeşim Deniz
Zülfü Livaneli- Şarkışla
Edip Akbayram- Aşk Olsun Sana Çocuk
Cem Karaca- Parka
Moğollar- Geri Sar
Sevinç Eratalay- Ankara’dan Bir Haber Var
Sevinç Eratalay- Şarkışla
Selda Bağcan- Denizlerin Dalgasıyım
Grup Yorum- Özgürlük Türküsü
Grup Yorum- Şarkışla
Metin-Kemal Kahraman- Deniz Koydum Adını
Kardeş Türküler- Deniz’e Yakılan Türkü
Duman- Manası Yok
Mor ve Ötesi- Darbe
Gazapizm- “Gördüler”
Grup Özgürlük- Deniz’e
Grup Adalılar- Ankara’dan bir haber var
Grup Adalılar- Biz de geliriz
Grup Yol- Denizlerin Türküsü
Fevzi Kurtuluş- Deniz’e Şikayet
Fevzi Kurtuluş- Bizim Deniz
Hüseyin Karakuş- Adı Deniz Olmalı
Çilekeş- Her Deniz
Hüsnü Arkan – 5 Mayıs
Soner Olgun- Delikanlım Deniz
Emeğe Ezgi- Adım Deniz
Mesth- Devrim
Sertab Erener- La’l
Yeni Türkü- Sardunyaya Ağıt
Fazıl Say- Sardunyaya Ağıt